Ustroje majątkowe małżonków - ustawowy, umowny i przymusowy

Małżeńskim ustrojem majątkowym jest ustawowo uregulowany system stosunków prawnych pomiędzy małżonkami, który reguluje stosunki majątkowe nie tylko pomiędzy nimi, ale również pomiędzy innymi podmiotami. Zgodnie z przepisami prawa, wymienia się trzy podstawowe ustroje majątkowe: ustawowy, umowny i przymusowy.

Ustrój majątkowy ustawowy

                Już z chwilą zawarcia małżeństwa powstają w zasadzie aż 3 masy majątkowe. Są to majątki osobiste każdego z małżonków oraz majątek wspólny, obejmujący dorobek obojga  małżonków, a w szczególności pobrane wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku osobistego czy środki zgromadzone na OFE. Artykuł 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego enumeratywnie wylicza składniki majątku osobistego, przy czym domniemywa się, że przedmiot należący do jednego z małżonków należy do majątku wspólnego:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej – jest to na przykład auto nabyte przez męża przed zawarciem małżeństwa, decydująca jest tu chwila nabycia prawa, a nie ekspektatywy
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił – np. zabytkowy komplet sztućców
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom – np. prawo do zysku w spółce osobowej
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków – np. zegarek męża lub biżuteria żony, chyba że zostały nabyte jako lokata kapitału, ale już nie samochód osobowy, który według Sądu Najwyższego nigdy nie może być uznany za przedmiot służący wyłącznie do zaspokajania potrzeb osobistych jednego małżonka
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę: nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość – np. przedmioty uzyskane tytułem odszkodowania za szkody na osobie (z wyłączeniem prawa do renty). Wątpliwości dotyczą renty skapitalizowanej i odszkodowania w przypadku śmierci osoby bliskiej.
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków – np. niepobrane wynagrodzenia za pracę
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków – np. wygrana w teleturnieju, ale już nie wygrana np. w Lotto. Natomiast premie uzyskanie w zakładzie pracy zawsze stanowią składnik wynagrodzenia i należą do majątku wspólnego
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Zgodnie z art. 34¹ KRO każde z małżonków ma prawo do współposiadania i współkorzystania z przedmiotów należących do majątku wspólnego. Warto pamiętać, iż wspólność majątku ma charakter łączny, co oznacza że jest bez udziałowy, a więc póki trwa, nie można nawet zobowiązać się do rozporządzenia przyszłym udziałem w przedmiotach należących do majątku wspólnego.

                Jeśli zaś chodzi o problem zarządu majątkiem wspólnym, to kwestię tę regulują art. 36-40 KRO. Samym zarządem są czynności które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, na przykład zaciągnięcie zobowiązania pieniężnego (kredyt), ale poręczenie, nie jest już uznawane za czynność zarządu majątkiem wspólnym. Regułą jest, że każdy z małżonków samodzielnie może dokonywać czynności zarządu majątkiem wspólnym (wyjątek dotyczy przedmiotów służących do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej – takimi przedmiotami samodzielnie zarządzać może jedynie ten małżonek, który taką działalność prowadzi), przy czym, drugiemu małżonkowi przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu wobec takiej czynności. Jest on skuteczny wobec osoby trzeciej tylko jeśli ta osoba o tym wiedziała przed dokonaniem czynności, oraz może być uchylony przez sąd, jeżeli dokonanie danej czynności wymaga dobro rodziny (art. 36¹ §3 KRO). Jednak, do dokonania pewnych, określonych w art. 37 § 1 KRO czynności, potrzebna jest zgoda współmałżonka. Są nimi:

1. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzące do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków – np. wynajęcie garażu należącego do majątku wspólnego
2. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal – np. zbycie timesharingu
3. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa – np. obciążenie hipoteką gospodarstwa rolnego
4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych – np. gdy mąż podaruje kochance samochód należący do majątku wspólnego.

Należy zwrócić uwagę, że czynności jednostronne dokonane bez wymaganej zgody są bezwzględnie nieważne, a umowy dokonane bez zgody są bezskuteczne do czasu ich potwierdzenia (art. 37 § 2 i 3 KRO), z tym, że ustawa przewiduje ochronę dobrej wiary osób trzecich (a więc jeżeli żona bez zgody męża sprzeda dom należący do majątku wspólnego, to czynność ta jest ważna jeżeli spełnione są przesłanki rękojmi wiary publicznej Ksiąg Wieczystych), a orzeczenie sądowe może zastąpić zgodę współmałżonka, pod warunkiem, że dokonania czynności wymaga dobro rodziny.

 Niektóre czynności zarządu majątkiem wspólnym, każdy z małżonków może dokonywać samodzielnie, bez zgody i bez możliwości sprzeciwienia się przez drugiego małżonka. Zgodnie z art. 36¹ § 1 in fine są to bieżące sprawy życia codziennego, służące do zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, podejmowane w ramach działalności zarobkowej. Jeżeli na przykład mąż w ramach takiej działalności sprzedaje grunt należący do majątku wspólnego, to nie potrzebuje zgody żony i nie musi oglądać się na jej ewentualny sprzeciw.

Sąd może jednak pozbawić jednego z małżonków prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym i/lub prawa do wyrażania zgody na dokonanie takich czynności.

                Artykuł 41 KRO, reguluje kwestię odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z nich, w ten sposób, że regułą jest, iż wierzyciel może „wejść” na majątek wspólny jeżeli zobowiązanie powstało za zgodą drugiego małżonka – co dotyczy tylko zobowiązań umownych. W pozostałych przypadkach wierzyciel jednego z małżonków może „wejść” tylko na majątek osobisty dłużnika oraz na dwa składniki majątku wspólnego, to jest:

1. dochody za pracę tego małżonka, który jest dłużnikiem
2. korzyści z praw na dobrach niematerialnych

Jeżeli natomiast zobowiązanie dotyczy przedsiębiorstwa należącego do majątku wspólnego, które to zobowiązanie powstało bez zgody współmałżonka to wierzyciel może dodatkowo zaspokoić się z tego przedsiębiorstwa.

                Jakie są zatem skutki ustania wspólności majątkowej? Pamiętać należy, że wspólność majątkowa w zasadzie nie ustaje, a przekształca się ze wspólności łącznej w ułamkową. W takiej sytuacji, udziały małżonków są równe, jednak sąd z ważnych powodów, na żądanie jednej ze stron, która wystąpiła o unieważnienie małżeństwa , rozwód lub separację może ustalić nierówne udziały, uwzględniając stopień przyczynienia się małżonka do powstania majątku wspólnego.    

Małżonkowie powinni dokonać rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątki osobiste i odwrotnie. Nie dotyczy do jedynie wydatków i nakładów koniecznych z majątku wspólnego na te przedmioty z majątku osobistego, które przynoszą dochód.

Ustrój majątkowy umowny

                W artykułach 47 oraz 47¹ KRO znajduje się ogólna charakterystyka intercyzy, której stronami mogą być jedynie małżonkowie lub osoby planujące zawarcie małżeństwa (w takim przypadku będzie ona skuteczna od momentu zawarcia małżeństwa).  Umowę intercyzy spisuje się w formie aktu notarialnego ad solemnitatem, choćby do majątku wspólnego nie miała należeć nieruchomość. Jest ona bezskuteczna z mocy prawa wobec osób, które o niej nie wiedziały i nie znały jej rodzaju. Na przykład, jeżeli na podstawie intercyzy dom należący do majątku osobistego męża włączono do majątku wspólnego, a następnie mąż spowodował wypadek komunikacyjny, to poszkodowany może zaspokoić się z tego domu, mimo że dłużnik w tej sytuacji majątkiem wspólnym nie odpowiada, gdyż dom znalazł się w majątku wspólnym wskutek intercyzy, o której poszkodowany nie wiedział, więc jest ona wobec niego bezskuteczna.

Swoboda umów przy dokonywaniu intercyzy jest ograniczona:

1. współwłasność ustawową można rozszerzyć, ograniczyć, wyłączyć albo wprowadzić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków
2. można ustalić nierówne udziały na wypadek ustania wspólności
3. nie można natomiast rozszerzyć wspólności na:

• przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny
• prawa majątkowe, który wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
• niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków

Przepisy art. 51 i 51¹ KRO opisują umowną rozdzielność majątkową, w której w ogóle nie ma łącznego majątku wspólnego, a przepisy art. 51²-51⁵ KRO odnoszą się z kolei do umownej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Określenie dorobku małżonków znajduje się w art. 51³, zgodnie z którym, dorobek nie obejmuje przedmiotów nabytych przed zawarciem intercyzy o których mowa w art. 33 pkt. 2, 5-7 i 9 KRO i ich surogatów.  Dolicza się do niego darowizny dokonane przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób, usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka oraz nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka. Wyrównanie dorobków następuje natomiast po ustaniu rozdzielności majątkowej w skutek zawarcia nowej intercyzy, rozwodu czy też ustanowienia przymusowego ustroju majątkowego przez zapłatę gotówki lub przeniesienie praw w sposób dobrowolny lub na mocy orzeczenia sądu.

Przymusowy ustrój majątkowy

                Przymusowy ustrój majątkowy jest rozdzielnością majątkową która nie jest skutkiem intercyzy, lecz innych zdarzeń prawnych. Nie stosuje się tutaj art. 47¹, stąd ta rozdzielność skuteczna jest wobec osób trzecich, choćby o niej nie wiedziały. Powstaje wskutek:

1. konstytutywnego orzeczenia sądu wydanego z ważnych powodów (może skutkować ex tunc) – art. 52 KRO
2. orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu – art. 53 KRO
3. orzeczenia o upadłości – art. 53 KRO
4. orzeczenia o separacji – art. 54 KRO

Karol Obrębski