Prawo do odmowy zeznań.

W procesie karnym prawo do odmowy zeznań przysługuję osobie najbliższej. Definicję tej osoby zawiera art. 115 § 11 kodeksu karnego. Osobami najbliższymi są: małżonek, wstępni (rodzice, dziadkowie), zstępni (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowaci w tej samej linii lub stopniu, pasierbowie. Ustanie małżeństwa lub przysposobienia nie powoduje utraty prawa do odmowy zeznań.

Prawo to przysługuje również świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 listopada 2012 r. II AKa 323/12 "inna tocząca się sprawa w rozumieniu art. 182 § 3 k.p.k. to inne postępowanie karne, także w stadium postępowania przygotowawczego, a osoba która ma być przesłuchana w charakterze świadka w tej innej sprawie, ma nie tylko status oskarżonego, ale także podejrzanego, a oskarżenie (podejrzenie) o współudział polegać może nie tylko na współsprawstwie, ale także na innych formach zjawiskowych: pomocnictwie i podżeganiu. Wszystko to dotyczy przestępstwa, w związku z popełnieniem którego odpowiedzialność karna jest przedmiotem postępowania, w którym osoba taka ma być przesłuchana w charakterze świadka”.

Często pada pytanie, czy prawo odmowy zeznań przysługuje w konkubinacie i narzeczeństwie. Jak stwierdził SN prawo do odmowy zeznań przysługuje narzeczonej oskarżonego, jeżeli ta pozostaje z nim we wspólnym pożyciu. Jak podaje L. Paprzycki „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu to osoba pozostająca w związku co do istoty takim samym jak związek małżeński, tyle tylko, że pozbawiony on jest węzła prawnego, przewidzianego przez kodeks rodzinny i opiekuńczy (SN V KR 203/75, OSPiKA 1976, z. 10, poz. 187). Sąd ma obowiązek ustalić istnienie tego węzła faktycznego (…) gdyż prawo odmowy zeznań nie przysługuje byłemu konkubentowi (SN II KR 187/87, OSNKW 1988, nr 1-2, poz. 11 (…) ani w sytuacji, gdy konkubinat powstał w toku postępowania sądowego (SA w Szczecinie II AKa 157/06, LEX nr 283401)” (Komentarz elektroniczny Lex do art. 182 k.p.k.). Innymi słowy, prawo odmowy zeznań będzie przysługiwało tylko wtedy, gdy w chwili popełnienia czynu trwał już konkubinat i trwa on podczas postępowania przed sądem.

Świadka należy pouczyć o przysługującym mu prawie do odmowy zeznań. Korzystając z rzeczonego prawa nie składa się zeznań ani nie odpowiada na pytania stron. Decyzję o odmowie składania zeznań nie trzeba uzasadniać. Sąd nie może również badać ani sprawdzać okoliczności odmowy zeznań. Sąd bada natomiast czy istnieją podstawy do odmowy składania zeznań.

Oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy złożenia zeznań należy złożyć nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Poprzednio złożone zeznanie nie może wówczas służyć za dowód i nie może być odtworzone. Jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań można odczytywać w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. 

Maksymilian Szeląg-Dylewski